صیرورت انسان در تعریف مارکس

اریک هابسبام – برگردان: محمد رضا آذر، لیلا حسین زاده –

مبنای عینی اومانیسم مارکس، و هم‌­چنین مبنای عینی تئوری تکامل اجتماعی و اقتصادی، تحلیل او از انسان به عنوان حیوانی اجتماعی است. انسان- یا به بیان بهتر نوع بشر- کار می‌­کند، یعنی وجود خود را در اعمال روزانه، تنفس، جست‌وجوی غذا، سرپناه، عشق و غیره خلق و بازتولید می‌کند. انسان‌ها این کار را با عمل کردن بر روی طبیعت انجام می‌دهند، یعنی با استخراج از طبیعت ( و نهایتا تغییر آگاهانه‌ی طبیعت) برای تحقق این هدف. این کنش و واکنش بین انسان و طبیعت، به‌ معنای تکامل اجتماعی است و این تکامل را تولید می‌­کند. استخراج از طبیعت، یا تعیین نوع استفاده جزیی از طبیعت (که بدن خود فرد را هم شامل می‌شود) را می‌­توان به عنوان تصاحب (appropriation) فهم کرد و در گفتار رایج این گونه فهم می­‌شود که این تصاحب بدین ترتیب در اصل صرفا جنبه‌ای از کار است. این مضمون در مفهوم مالکیت (که مطلقا همان چیزی نیست که به معنای اخص تاریخی، مالکیت خصوصی باشد) بیان شده است.

مارکس در آغاز می‌گوید: «رابطه‌ی کارگر با شرایط عینی کارش نوعی برخورداری (ownership) [یا مالکیت] و نیز وحدت طبیعی کار با پیش نیازهای مادی اش (sachliche) است». انسانی که به عنوان حیوانی اجتماعی در نظر گرفته شده، هم-عمل­‌گری و نیز تقسیم اجتماعی کار (یعنی تخصصی شدن کارکردها) (function) را گسترش می­‌دهد و نه تنها از طریق تولید مازاد، فراتر از آن چه برای حفظ فرد و اجتماع مورد نیاز است را ممکن می‌سازد (و امکان‌های بیش‌تری از آن را افزایش می‌دهد)، بلکه او خود بخشی از چنین فرایندی است. وجود مازاد و تقسیم اجتماعی کار، مبادله را امکان‌پذیر می‌کنند. با این‌ وجود، در ابتدا هم تولید و هم مبادله صرفا مصرف را موضوع خود قرار داد­اند – که این جا به معنای ابقای تولیدکننده و اجتماع اوست. این­‌ها آجرهای تحلیلی اصلی‌ای هستند که از طریق‌­شان تئوری مارکس ساخته می­‌شود، و همگی در حقیقت بسط یا استنباط هایی از مفهوم اصلی بشر به عنوان یک حیوان اجتماعی است که گونه خاصی را شکل می‌­دهد.

البته می‌توان پیش‌رفت انسان در رهایی رو به گسترش از طبیعت و کنترل فزاینده‌اش بر طبیعت را به خوبی مشاهده کرد. این رهایی – که به معنای رهایی از وضعیتی است که زمانی که انسان‌های ابتدایی آغاز به زندگی کردند، مفروض بوده است؛ هم‌­چنین به معنای رهایی از روابط بنیادی و خود به خودی (یا آن گونه که مارکس می­‌گوید naturwüchsig = رشد طبیعی) است که از فرایند تکامل حیوانات به گروه­‌های انسانی ایجاد می­‌شود- نه تنها بر نیروهای تولیدی، بلکه بر روابط تولیدی هم اثر می­‌گذارد. و این پروسه هم‌راه با جنبه­ی دومی است که به فرم­‌ها (formen) مربوط است. از یک سو، روابطی که انسان‌ها بدان به عنوان نتیجه‌ی تخصصی شدن کار وارد می­‌شوند – و به ویژه مبادله کالایی- به تدریج تصریح می­‌گردند و پیچیده و مصنوعی می­‌شوند، تا زمانی که اختراع پول، مبنایی را برای شیوه­‌هایی فراهم می­آورد (شامل انباشت سرمایه) که قبلا قابل تصور نبود. […] از سوی دیگر، روابط دوگانه‌­ی کار- مالکیت به تدریج با حرکت انسان از naturwüchsig یا ارتباط ابتدایی خود به خودی با طبیعت، از هم گسسته می‌گردد. این رابطه، فرم یک «جدایی تدریجی کار آزاد از شرایط عینی تحقق آن – یعنی از ابزار کار (Arbeitsmittel) و مواد کار…- و بدین‌ ترتیب جدایی کار از زمین به مثابه‌ی آزمایش‌گاهی طبیعی‌اش» را می‌گیرد. تصریح نهایی آن تحت شرایط سرمایه­‌داری به دست می­آید، زمانی که کارگر صرفا به یک نیروی کار تقلیل می‌­یابد، و بر عکس، ما می­‌توانیم اضافه کنیم، مالکیت به کنترلی بر ابزار تولید تقلیل می­‌یابد که تماما از کار جدا شده است. در عین حال در فرایند تولید، جدایی تامی وجود دارد – بین عرصه‌ی مصرف (که رابطه‌ی مستقیمی با تولید ندارد) و مبادله و انباشت (که ابژه‌ی مستقیم تولید است). این فرایندی است که مارکس تلاش می‌­کند در گوناگونی‌های ممکن‌­اش به تحلیل آن بپردازد. گرچه صورت‌بندی­‌های اقتصادی – اجتماعی ویژه، که فازهای مشخصی از این تکامل را بیان می­کنند، بسیار نسبی هستند، این کل فرایند است که وجب به وجب قاره­‌ها و قرن‌­ها را در بر می­‌گیرد؛ و همین مساله است که ذهن مارکس را به خود مشغول داشته است. بنابراین، چهارچوب او تنها در وسیع‌­ترین معنا زمانی است، و اجازه دهید بگوییم مسایل انتقال از فازی به فاز دیگر، نگرانی اولیه و اصلی او نیستند، به جز تا آن جا که آن­‌ها نوری بر تحول طولانی مدت بیاندازند.

اما به طور هم‌­زمان این فرایند رهایی انسان از شرایط تولید طبیعی اولیه‌ی خویش، نوعی فردی سازی است. «انسان صرفا از طریق تاریخ، فردی سازی (vereinzelt sich) می‌شود. او اصالتا به عنوان یک هستی ژنریک، هستی قبیله‌ای و حیوانی گله‌­ای پدیدار می­‌شود… مبادله، خود عاملی اصلی برای این فردی سازی است. مبادله، حیوان گله‌ای بودن را زائد و غیر ضروری می­کند و آن را منحل می­سازد.»(ص ۹۶) این مبادله، اتوماتیک‌وار متضمن تحولی در روابط فرد با آن چیزی است که در اصل اجتماعی بود و او در آن شرایط دست به عمل می­‌زد. اجتماع قبلی، در افراطی‌ترین نوع سرمایه‌داری، به مکانیسم اجتماعی نا-انسانی‌ مستحیل شده است که، در حالی که عملا فردی سازی را ممکن می‌سازد، بیرون از فرد قرار دارد و با او در تخاصم است. و با این حال این فرایند یکی از امکان­‌های عظیم برای انسان است. همان‌طور که مارکس در متنی سرشار از امید و شکوه و جلال توصیف می‌کند(ص ۸۴-۸۵):

«ادراک باستانی، که در آن انسان همیشه (گرچه بنا بر تعریفی محدود از امور ملی، مذهبی یا سیاسی) به عنوان هدف تولید ظاهر می­‌شود، بسیار با شکوه‌­تر از جهان مدرن به نظر می­‌رسد که در آن تولید، هدف انسان و ثروت، هدف تولید است. در واقع زمانی که فرم تنگ ‌نظرانه­ی بورژوایی کنار گذاشته می­‌شود، ثروت چیست اگر نه جهان‌‌شمولی نیازها، ظرفیت­‌ها، لذات، قدرت­‌های تولیدی و غیره‌­ی متعلق به فرد که در تبادل جهانی تولید می­‌شود؟ ثروت چیست اگر توسعه‌ی کامل کنترل بشریت بر نیروهای طبیعت (نیروهای متعلق به طبیعت خود و نیز نیروهای «طبیعت») نباشد؟ اگر به معنای تکامل ناب منش خلاق او نباشد، پس به چه معناست؟ تکاملی که هیچ پیش شرطی به جز تکامل تاریخی مقدم بر خود (که تمامیت این تکامل را هدفی فی‌نفسه می‌­سازد) ندارد. یعنی تکامل کل قدرت­‌های انسان به گونه‌­ای که، با هیچ معیار از پیش ساخته‌ای اندازه‌گیری نمی­‌شود؟ اگر وضعیتی نیست که در آن انسان خودش را در فرمی معین بازتولید کند، بلکه خود را در تمامیت خودش تولید می‌­کند، پس ثروت چیست؟ کجا را می‌توان یافت که انسان برای باقی ماندن چیزی که از طریق گذشته شکل گرفته (و در عین‌ حال در حرکتی تام و تمام برای شدن است) دست به جست‌وجو نمی‌زند؟ در اقتصاد سیاسی بورژوایی – و در دوره‌ی تولیدی که با آن مطابق است- این بسط کامل از آن چه درون انسان قرار دارد به عنوان بیگانگی (alienation) و نابودی تمام اهداف یک جانبه‌ و باثباتی که قربانی هدف فی‌نفسه برای یک اجبار تماما بیرونی هستند، ظاهر می­‌شود.»

حتی در این فرم به ظاهر متضاد و با بیش‌ترین میزان ناانسانی سازی، تحقق ایده‌آل اومانیستی گسترش فرد آزاد، نزدیک‌تر از آن چیزی است که در کل فازهای قبلی تاریخ امکان‌پذیر بوده است. تنها کافی است از آن چه مارکس، در عبارتی موجز، مرحله‌­ی پیشا-تاریخ جامعه‌ی انسانی می­‌نامد (عصر جوامع طبقاتی که سرمایه‌­داری آخرین دوره‌ی آن است) به سمت دوره‌ای که انسان در کنترل سرنوشت خودش است (عصر کمونیسم) گذر کند.

* * *

این متن بخش کوتاهی از مقدمه­‌ای است که اریک هابسبام بر کتاب «صورت‌بندی­‌های اقتصادی پیشاسرمایه‌­داری» نگاشته است.

برگرفته از: «انسان شناسی و فرهنگ»