باز هم درباره‌­ی اقتصاد سیاسی رهایی زنان

راونتری – مترجم: افشار –

مقاله “اقتصاد سیاسی رهائی زنان” نوشته مارگارت بنستون در شماره سپتامبر ۱۹۶۹ نشریه «مانتلی ریویو» چاپ شد. او زنان را چنین تعریف می‌کند: “آن گروهی از مردم که مسئول تولید ارزش‌های مصرفی ساده در فعالیت‌هایی هستند که در ارتباط با خانه و خانواده قرار دارند”. به علاوه، زنان “موقعیت فعالی در بازار ندارند” و “به صورت بخش سهل ‌الوصول و انعطاف ‌پذیر ارتش عظیم ذخیره کار” باقی مانده‌اند. با وجودی که با بررسی بنستون در باره نقش زنان در خانه موافقیم، به نظر ما تغییراتی که در ترکیب جنسی نیروی کار از جنگ جهانی دوم به بعد صورت گرفته تاکید او را بر زنان به عنوان کارگران خانه که نقش آن‌ها را به عنوان کارگر مزدبگیر دست ‌کم می‌گیرد، رد می‌کند.

در آمریکا در ۱۹۴۰ از هر چهار زن بالای چهارده سال فقط یک نفر در نیروی کار کل جامعه به حساب می‌آمده، از هر ده مادر فقط یک مادر کار می‌کرد و از هر دوازده زن هجده تا بیست و چهار ساله فقط یک زن مشغول تحصیل بود. در ۱۹۶۸ از هر پنج زن شانزده سال به بالا، دو زن در نیروی کار کل جامعه به حساب می‌آمد، و از هر پنج مادر دو مادر کار می‌کرد و از هر زن ۲۴-۱۸ ساله یک زن مشغول تحصیل بود.(۱) سرمایه‌ داری انحصاری نه تنها زنان را از نیروی کار اخراج نکرده بلکه به طور روز افزونی آنان را از خانه‌ها بیرون کشیده و روانه بازار نموده است. در فاصه ۱۹۷۴ تا ۱۹۶۸ میزان مشارکت مردان در نیروی کار از ۸/۸۶ به ۲/۸۱ درصدر جمعیت فعال مردان کاهش یافت. در حالی‌که میزان مشارکت زنان از ۸/۳۱ به ۶/۴۱ درصد افزایش داشته است. این افزایش قابل توجه در حالی صورت گرفته که نسبت به زنان بالغ در مراکز آموزشی هم افزایش چشم ‌گیری داشته است. برای سنین هجده تا بیست و چهار ساله، نسبت زنان مشغول تحصیل از ۹/۹ درصد از ۱۹۵۰ به ۱/۲۲ درصد در ۱۹۶۷ رسید و اکنون از درصد مردان مشغول تحصیل در ۱۹۵۰ که ۱/۲۰ درصد بود پیشی گرفته است. در طول همین مدت، ۱۹۶۸-۱۹۵۰، نسبت زنانی که به علت “خانه‌داری” جزء نیروی کار جامعه حساب نمی‌شده‌اند، ازشصت درصد به کم‌تر از پنجاه درصد رسیده است. در ژوئیه ۱۹۶۹، ۰۰۰/۶۸۱/۴۷ مرد بین سنین بیست تا شصت و چهار ساله (۴/۹۳ درصد کل) جزء نیروی کار جامعه بوده‌اند، در حالی‌که برای زنان ۰۰۰/۸۰۷/۲۵ نفر (۱/۴۸ درصد کل) جزء این کل بوده و ۰۰۰/۱۸۰/۲۵ نفر به علت “خانه‌داری” خارج از آن قرار داشته‌اند.

این دشوار است که زنان را در حالی‌که ۵/۲ کل نیروی کار جامعه را تشکیل می‌دهند، ساده‌ انگارانه تولید‌کنندگان بی مزد ارزش‌های مصرفی در خانه حساب کنیم. (فقط ۴/۳ از مردان در نیروی کار غیر نظامی شاغل هستند) سهم زنان در نیروی کار غیرنظامی از ۱/۲۸ درصد در ۱۹۴۷ به ۱/۳۷ درصد در ۱۹۶۸ افزایش یافته است. در آوریل ۱۹۶۹ سهم زنان در بخش‌های مختلف به قرار زیر بود: – حمل و نقل و خدمات عام‌المنفعه بیست درصد – تولید صنعتی بیست و هشت درصد – عمده فروشی و خرده فروشی سی و نه درصد – مستخدمین دولت چهل و سه درصد – بیمه، مالیه و مستغلات پنجاه و یک درصد – خدمات پنجاه و چهار درصد.

نه تنها زنان اعضای مهم نیروی کار هستند، بلکه خانه دیگر نمی‌تواند برای آنان پناهگاهی در برابر ضروریات بازار باشد. وزارت کار می‌گوید که امروزه نود درصد دختران در مراحلی از زندگی خود کار خواهند کرد.(۲) اگر آن ‌طور که بنستون می‌گوید، نظام سرمایه‌ داری نیاز دارد که زنان را در خانه نگه ‌دارد، باید گفت که در برآوردن این نیاز به طرز بارزی موفق نبوده است. بنستون هم ‌چنین پیش‌نهاد می‌کند که یکی از منابع جنبش‌های رهائی زنان می‌تواند انکشاف اشکال ابتدائی سرمایه ‌داری تولید خانگی باشد که زنان را آزاد خواهد ساخت تا تساوی در کار، حقوق و موقعیت را طلب کنند. اگر به خواهیم از توجه زیادی که اخیراً به مساله زنان می‌شود سرنخی به دست آوریم، نباید توجه را فقط به خانه یا فقط به محل کار خلاصه کنیم، بلکه باید تضاد موجود بین نقش زن در خانه و در محل کار را بررسی نمائیم. زنان مدت‌های درازی است که در خانه بدون دریافت مزد کار کرده‌اند. این مساله به تنهائی نمی‌تواند منبع نارضایتی زنان باشد. به علاوه ما براین باوریم که درصد بیکاری بالاتر، مزد کم‌تر و موقعیت‌های نابرابر شغلی برای زنان نتیجه تضادی است که بین نقش فرهنگی زنان و نقش زنان به عنوان کارگر مزدبگیر وجود دارد.

در این جامعه، نقش پدر در خانواده به عنوان “نان ‌آور” یا بازار و با نقش او به عنوان یک کارگر آزاد مزدبگیر هم ‌خوانی دارد. ولی نقش از نظر فرهنگی تعریف شده مادر یعنی نگه ‌داری روزمره کودکان با بازار نمی‌خواند. در حالی ‌که مردان می‌توانند از این تفکر که “حداقل، نان خانواده‌ام را در می‌آورم” احساس آرامش کنند، زنان شاغل دلواپسند که “من به کودکانم بی توجهی می‌کنم”. در نتیجه، زنان نه تنها مثل هر کارگری در نظام سرمایه ‌داری از خود بیگانگی را تجربه می‌کنند، بلکه مواجه با کشمکش ارزش‌های فرهنگی و نه تقویت آن‌ها هم می‌شوند و تازه در ازای آن پاداش مالی هم دریافت نمی‌کنند.

برای این ‌که زنان به عنوان کارگران آزاد مزدبگیر در موقعیت برابر با مردان قرار بگیرند، لازم است که از آزادی فرهنگی برابر برای ورود به مناسبات مزدبگیری برخوردار باشند. ولی زنان با همان آزادی فرهنگی مردان وارد بازار نمی‌شوند. مقدار بیکاری بین مردان کم‌تر از زنان است و نقش زنان به عنوان مادر به پیدائی این نابرابری کمک می‌کند. به علاوه، تجزیه بازار کار، با این واقعیت که مردان به خدمت نظام وظیفه فرا خوانده می‌شوند و در نتیجه یک کاهش نسبی عرضه نیروی کار مردان پیدا می‌شود، تشدید می‌گردد.

در فاصله ۱۹۴۷ تا ۱۹۶۲ که کل افراد شاغل در ارتش به طور متوسط ۵/۲ میلیون نفر بود، درصد بیکاری میان مردان ۶/۴ درصد بود که فقط شش درصد از درصد بیکاری میان زنان کم‌تر است. ولی از ۱۹۶۲ که کل افراد شاغل در ارتش به بیش از سه میلیون رسید، درصد بیکاری مردان به ۸۳/۳ درصد رسید که ۶۷/۱ درصد از بیکاری میان زنان (۵/۵ درصد) کم‌تر است. از آن‌ جا که مردان به خدمت نظام فرا خوانده می‌شوند، در نتیجه از “امتیاز” بی‌کاری کم‌تری بهره‌مند می‌گردند. به علاوه، تجربه نمونه‌وار زنان نشان می‌دهد که آن‌ها دو برابر دفعات مردان وارد بازار کار می‌شوند. یک بار قبل از بچه‌دار شدن و بار دیگر وقتی بچه‌ها آن‌قدر بزرگ می‌شوند که مادران می‌توانند مجدداً وارد بازار کار به شوند. در سال‌های اخیر، تقریباً نصف زنان بی‌کار آن‌هائی هستند که “دو باره وارد نیروی کار شده‌اند”. در ژوئیه ۱۹۶۹، درصد زنانی که به علت “از دست دادن آخرین شغل خود” بی‌کار شده‌اند، تقریباً ۳۷ بود که تقریباً برابر با سهم‌شان در کل نیروی کار جامعه است. ولی در میان اشخاصی که به علت “ورود دوباره به نیروی کار” بی‌کارند، سهم زنان ۲/۲ برابر سهم مردان بوده است. بالاخره، از آن‌جائی‌که پدر نقش “نان‌آور” را دارد، در نتیجه، تغییر مکان عمدتاً با موقعیت‌های شغلی او تعیین می‌شود. بدین ترتیب، زنان در خانواده‌هائی که هم زن و هم مرد شاغلند، به طور نابرابری مواجه با بیکاری ناشی از تغییر مکان می‌شوند. بنابراین، درصد بیش‌تر بی‌کاری میان زنان اگر چه مستقل از “تبعیض” نیست، عمدتاً از این منتج می‌شود که زنان به عنوان مادران در خانواده‌های هسته‌ای با شرایط متفاوتی از مردان وارد بازار کار می‌شوند. “نیروی طبیعی بازار” این روند را به اتمام می‌رسانند.

متوسط درآمد زنان شاغل فقط شصت درصد متوسط درآمد مردان است. تردیدی نیست كه آن‌چه مدیران در توضیح و توجیه این تفاوت می‌گویند، بعضاً حقیقت دارد. این درست است که میزان غیبت زنان از محل کار دو تا چهار برابر مردان است و متوسط زمانی که زنان در یک شغل باقی می‌مانند تقریباً نصف مردان است (هست سال و دو ماه در مقایسه با دو و نیم سال).(۳) نکته این است که این زنان هستند (و نه مردان) که بازار کار را ترک می‌کنند تا بچه‌دار شوند و سپس در خانه می‌مانند که از کودکان نگه‌ داری کنند. این عوامل موجب می‌شوند که هزینه اضافه کاری و آموزش کارگران بیش‌تر بشود و در نتیجه هزینه استخدام زنان افزایش پیدا بکند. از عوامل دیگری که به پائین بودن متوسط درآمد زنان کمک می‌کنند این است که آن‌ها عمدتاً در کارهای اداری شاغلند (تقریباً شصت درصد زنان شاغل)، به طور نسبی کم‌تر در اتحادیه متشکل هستند (وضعیتی که با توجه به کوتاهی دوران اشتغال به آسانی قابل اصلاح نیست)، باید با عرضه روزافزون نیروی کار زنان رقابت کنند، و بالاخره، باتبعیضات آشکار هم روبه‌رو هستند. به هر حال این واضح است که با توجه به تقابل بین کار در بیرون و پرورش اطفال، کارفرمایان زنان را در شغل‌هائی به کار می‌گیرند که هزینه آموزش کارگران و ضرر ناشی از غیبت از سر کار پائین باشد.

یکی از پیش ‌شرط‌های بنستون برای رهائی زنان امکانات برابر داشتن با مردان برای کار در بیرون از خانه است. ولی برای تحقق آن ضروری است که زنان و مردان متساوی و یا از قید و بندهای رفتاری بیگانه با بازار آزاد باشند. نارضایتی روز افزون زنان احتمالاً نتیجه پرولتریزه شدن سریع آنان است که در مواجهه با بازاری قرار گرفته‌اند که بیان‌گر تضاد بین قید و بندهای بیگانه با بازار براي مادران از یک سو و قید و بندهای مطابق با بازار کارگر آزاد مزدبگیر از سوی دیگر است. اگر زنان قرار باشد که درآمد برابر با مردان داشته باشند و اگر والدین مسئولیت‌های عملی نگه ‌داری و پرورش اطفال را به طور مشترک انجام دهند، کارفرمایان استخدام کارگران مجرد را که بیش‌تر قابل اعتماد هستند و مدت بیش‌تری در یک شغل باقی خواهند ماند، به استخدام کارگران متاهل ترجیح خواهند داد و آن‌وقت تضاد بین خانواده هسته‌ای و کار مزد بگیری آزاد در نظام سرمایه‌داری آشکار می‌شود. ما براین باوریم که لازمه رهائی زنان علاوه بر برابری، صنعتی کردن کار خانگی و اجتماعی کردن پرورش اطفال است و ما می‌توانیم برای نابودی سرمایه‌داری و خانواده هسته‌ای هر دو مبارزه کنیم. البته این نکته باید روشن باشد که با کارگر شدن مادران، سرمایه‌داری خانواده هسته‌ای را تضعیف کرده است (در حال حاضر تقریباً چهل درصد از مادرانی که اطفال پائین‌تر از هجده سال دارند وارد بازار کار شده‌اند).

در خاتمه، ما عقیده داریم که آمار ارائه شده این نظر بنستون را که “هیچ کس، نه زن و نه مرد نقش زنان در نیروی کار را خیلی جدی نمی‌گیرد” به زیر سئوال می‌برد. ۵/۳ از زنان شاغل که ازدواج کرده‌اند و درآمدشان بخشی از درآمد خانواده است، این نکته را خیلی هم جدی می‌گیرند. ورود چشم‌گیر زنان به نیروی کار از جنگ دوم جهانی به این سو و همراه با آن افزایش انفجارآمیز کار خانوادگی مسبب اشاعه و گسترش “شیوه زندگی طبقه متوسط” بوده است. در مارس ۱۹۶۷ وزارت کار آمریکا این وضعیت را به درستی به شرح زیر خلاصه کرده است: حدود نصف زنان هجده تا شصت و چهار ساله در هر مقطع زمانی مشغول کارند و از هر زن شاغل سه زن ازدواج کرده با شوهران خود زندگی می‌کنند. تقریباً تمام این زنان در درآمد خانواده سهم دارند و اغلب در آمد زنان است که موجب می‌شود درآمد خانواده از حداقل خط فقر بیش‌تر بشود. در برخی از خانواده‌ها درآمد زن موجب می‌شود که درآمد خانواده از سطح پائین به سطوح متوسط درآمدها ارتقاء یابد. در واقع، در میان خانواده‌های با درآمد متوسط است که بیش‌ترین درصد زنان شاغل در نیروی کار را پیدا می‌کنیم.

در مارس ۱۹۶۷ در آمریکا ۶/۴۲ میلیون خانواده (زن و شوهر) وجود داشته که در پانزده میلیون از این خانواده‌ها، زنان جزء مزدبگیران بوده‌اند. در خانواده‌هائی که زنان کار می‌کرده‌اند، متوسط درآمد خانواده در ۱۹۶۶، ۱۲۶۴ دلار بود، در حالی‌که در خانواده‌هائی که زنان کار رسمی کرده‌اند، متوسط درآمد ۷۱۲۸ دلار بوده است. “احتمال فقیر نبودن در خانواده‌هائی که زنان هم کار می کنند، به مراتب بیش‌تر از خانواده‌هائی است که زنان کار نمی‌کنند. تقریباً پنج میلیون خانواده در ۱۹۶۶ در آمد سالیانه‌ای کم‌تر از سه هزار دلار داشته‌اند. فقط پنج درصد از خانواده‌هائی که زنان هم کار می‌کنند در این دسته جا می‌گیرند، در حالی ‌که برای خانواده‌هائی که زنان کار نمی‌کنند، این رقم پانزده درصد است. درآمدی معادل هفت هزار دلار در سال را در ۱۹۶۶ ما درآمد متوسط برآورد می‌کنیم، ولی این مقدار برای یک خانواده شهر نشین که چهار عضو داشته باشد کافی است. بیست و نه درصد از خانواده‌هائی که زنان هم کار می‌کرده‌اند، درآمدی پائین‌تر از این مقدار دارند، ولی برای خانواده‌هائی که زنان کار نمی‌کنند، این رقم چهل و نه درصد است. هر چه درآمد سالیانه خانواده بیش‌تر باشد (تا پانزده دلار) احتمال بیش‌تری دارد که زنان هم جزء نیروی کار باشند.

درصد مشارکت زنان در نیروی کار در مارس ۱۹۶۷ برای خانواده‌هائی که در سال ۱۹۶۶ درآمدی کم‌تر از دو هزار دلار داشته‌اند، از همه پائین‌تر و برابر سیزده درصد بوده است. در حالی‌که برای خانواده‌هائی که درآمد سالیانه‌شان بیندوازده هزار دلار بوده این رقم بهپنجاه و سه درصد می‌رسد. اگر پرسیده شود که زنان شاغل به چه مقدار در درآمد خانواده نقش دارند؟ در جواب باید گفت که بر اساس پژوهش اداره آمار وزارت کار، متوسط درصد درآمد زنان در کل درآمد خانواده در ۱۹۶۶، ۲/۲۲ بوده و در خانواده‌هائی که زنان تمام وقت در طول سال کارکرده‌اند، این رقم ۸/۳ درصد بود…(۴).

این ارقام خود سخن می‌گویند. حفظ سطح زندگی خانواده و در بسیار از موارد اجتناب از فقر در حال حاضر عمدتاً به یک درآمد بلکه به دو در آمد (زن و شوهر) بستگی دارد. این روندی غیر قابل بازگشت است. شرکت زنان در کار مزدبگیری را دیگر نمی‌توان “ناپایدار و گذرا” برآورد نمود. زمان برای رجعت زنان به خانه سپری شده است.

* * *

اين مقاله از «مانتلی ريويو»، شماره ژانويه ۱۹۷۰، به فارسی برگردانده شده و اولين بار در «سوسياليسم و انقلاب» شماره چهارم چاپ شده است.

* * *

یادداشت‌ها:

۱- تمام محاسبات از منابع زیر استخراج شده‌اند مگر آن ‌که غیر از آن تصریح شود:

Historical Statistics of The United States

Statistical Abstract of The United States, 1968, 1969

Employment And Earnings Vol. 16,No,2 August 1969

راجع به مادران شاغل نگاه کنید به:

U.S Department of Labour ,Women’s Bureau

Laaflet 37:Who Ard The W0rking Mothers

۲- نگاه کنید به گزارش:

San Francisco Chronicle, September 15, 1969

۳- نگاه کنید به:

V.C. Perella: Women And The Labour Force;Monthly Labour Review, February 1969.p.9 H. R Hamel: jub Tenure of Workers, January1967, Special Labour Fopce Report p.31

۴- نگاه کنید به:

U.s Department of Labour: Women’s bureau

Woking Wives- Their Contribution To Family Incmom December 1969

برگرفته از: «نشر بیدار»