«کمونیست‌ها عار دارند که مقاصد و نظرات خویش را پنهان سازند. آن‌ها آشکارا اعلام می‌کنند که تنها از طریق واژگون ساختن همه‌ی نظام اجتماعی موجود از راه جبر، وصول به هدف‌هاشان میسر است. بگذار طبقات حاکمه در مقابل انقلاب کمونیستی بر خود بلرزند، پرولتارها در این میان چیزی جز زنجیر خود را از دست نمی‌دهند، ولی جهانی را به دست خواهند آورد!» کارل مارکس
علی شریعت کاشانی –
«به اندیشیدن خطر مکن
روزگار غریبی است، نازنین!»(۱)
می‌دانیم که شاملوی شاعر در بخش بزرگی از شعر خویش، از «قطع‌نامه» (۱۳۳۰) و «هوای تازه» (۱۳۳۵) تا دو دفتر «در آستانه» (۱۳۷۶) و «حدیث بی‌قراری ماهان» (۱۳۷۹)، همواره نگران ایرانِ استبدادزده، هم‌راز و هم‌آواز با مردمان ستم‌بر و دادخواه و نیز تصویرگر بی‌پروای سرنوشت تلخ شماری از مبارزان سیاسی زمانه‌ی خود بوده است. از سوی دیگر، با این که نزدیک به ۲۳ سال از زمان درگذشت شاعر می‌گذرد، با خوانش سویه‌های اجتماعی و معترضانه و دادخواهانه (یا «سیاسی») شعر شاملو، و هم‌زمان با درنگریستنِ شرایط ایران امروز، به توانایی چشم‌گیر تصویرها، استعاره‌ها و لحن و زبان رازگشای او در بازنمایی حال و هوای جاری در ماتم‌سرای ایران امروز (یا «شهر خسته» به تعبیر او) پی می‌بریم؛ چندان که گویی شاعر از موضعی پیش‌گویانه و پیامبرانه، معبر و مفسر هر آن چیزی است که در زمانه‌ی نامهربان ما، در این چندمین دهه استیلای استبداد دینی بر ایران پساانقلابی و مغبون، هم‌چنان روی می‌دهد.
«سالی
نوروز
بی چلچله بی بنفشه می‌آید…
سالی
نوروز
بی گندم سبز و سفره می‌آید…»(۲)
کلام پیش‌گویانه‌ی شاعر، گاه شامل مواردی نیز می‌شود که آراسته به چشم‌اندازی خوش‌بینانه و نویدبخش و دورنمای شادکامی و شادزیستی هستند:
«در معبر قتل‌عام
شمع‌های خاطره افروخته خواهد شد…
دستان اشتیاق
از دریچه‌ها دراز خواهد شد
لبان فراموشی
به خنده باز خواهد شد
و بهار
در معبری از غریو
تا شهر خسته
پیش‌باز خواهد شد.»(۳)
از جاودانگی شعر حافظ تا ماندگاری شعر شاملو
کُهنگی‌ناپذیری و ماندگاری شعر شاملو و پیش‌بازی که هم‌چنان از آن می‌شود، یادآور نامیرایی شعر فردوسی (به دلیل درهم‌تنیدگی آن با حافظه‌ی جمعی و تاریخی و گنجینه‌ی زبانی و حماسی و داستانی) و هم‌چنین جاودانگی شعر حافظ است. گو این که در این میان هم‌گرایی و هم‌داستانی شاملوی شاعر و حافظ را، آن‌هم در مواردی نه چندان اندک یا استثنایی، به لحاظی می‌توان بیمه کننده‌ی ماندگاری شعر شاملویی در درازای زمان دانست.(۴)
در این میان اما نقش بسیار تاثیرگذار نیمایوشیج را در دور نگاه داشتن شاملوی جوان‌سال از سرودن اشعار احساساتی و سُست‌مایه و برانگیختن روی‌داشت او به مضامین و موضوعات انسانی و اجتماعی نباید از یاد برد.(۵)
شاملو خود به نحوی از جاودانگی شعر حافظ یاد کرده است. او علت این جاودانگی را در روی‌داشت حافظ به مفاهیم انسانی و اجتماعی و نیز در والاگرایی و وارستگی منشی (رندی و قلندری) و اندیشه‌ی آزاد در شخص او دانسته است. از پیش‌گفتاری که شاملو بر چاپ دوم «حافظ شیراز» (۱۳۵۴) آورده است، درمی‌یابیم که انگیزه‌ی خود او در روی‌داشت به حافظ و شعر وی، وجود مفاهیم انسانی و اجتماعی، دادخواهانه، و حتی سیاسی (اعتراض و افشاگری و دادخواهی…) در دیوان او بوده است و نیز بازتاب ارزش‌های انسانی و منشی والا در این اثر(۶) مانند رندی و آزادگی، بیرنگی و بی‌پروایی، نیک‌اندیشی و حقیقتگویی، وارستگی و سازشناپذیری، بلندهمتی و دورپروازی، افشاگری و دادخواهی، و انسانیتستایی و جهل و تعصب‌ستیزی. شاملو گاه این دسته از خصایل زیبنده را در واژه – مفهوم «رندی» (که ازجمله مفاهیم پایهای خود حافط است) خلاصه می‌کند و «رندی» را «بزرگ‌ترین فضیلت انسانی» می‌شمرد.(۷) همین مفاهیم و ارزش‌ها در شعرهای اجتماعی و دادخواهانه‌ی خود شاملو جایگاهی برجسته دارند.
شاملو چندین سال پس از چاپ «حافظ شیراز» در گفت‌وگویی دیگربار به حافظ می‌پردازد و می‌گوید: «حافظ برای من انسانی است غمخوار بشریت… حافظ به عقیده‌ی من شاعر شاعران است، و به احتمال زیاد نخستین شاعری که شعر را سلاح مبارزه‌ی اجتماعی کرد… حافظ زبانی داشت در حد اعجاز و تعهدی جوشان… حافظ در مرتبه‌ی اول با فریب‌کاری‌های اهل ریا در جدال بود و راز مانده‌گاریش در این‌هاست: تعهد عمیق انسانی ـ اجتماعی، و شاعرانگی جان‌پاک و فخامت زباناش.»(۸)
باری، شاملو با پی‌بردن به سهم کارساز مفاهیم و ارزش‌های یادشده در باروری و جاودانگی شعر خواجه‌ی شیراز، شعر اجتماعی و انسانیت‌گرای خویش را نیز، در پرتو آشتی دادن آن با مفاهیم و ارزش‌هایی مشابه، به سرنوشت خُجسته‌ی هم‌سانی گِره می‌زند. بدین‌سان، بخش بزرگی از اشعار او، به ویژه آن دسته از آن‌ها که «سیاسی» و «اجتماعی»، «متعهد»، و یا «فرهنگی» (به گفته‌ی خود وی) خوانده شده است، نمایی نه تنها از وضعیت سیاسی ناجور و دل‌سرد کننده‌ی ایران پیش از انقلاب، که نیز از اوضاع آشفته و ناخُجسته‌ی ایران امروز را در سطوح انسانی، سیاسی و اجتماعی پیش چشم ما می‌نهد. بدین لحاظ می‌شود گفت که کلام شاعرانه در چنین مواردی مستعد درگذشتن از «وضعیت موجود» (زمان سرایش شعر) و بال‌گستری و دورپروازی است. چندان که، در عین روی‌داشت به رُخ‌دادهایی محصور در زمان و مکانی ویژه، ناظر بر واقعیاتی در بستر زمانی بس درازتر می‌گردد، زمانی که تا روزگار پس از مرگ شاعر دامن می‌گسترد. و چنین است که اشکال اجتماعی و مردمی و متعهد اشعار شاملو را، حتا برخی از عاشقانه‌ترین آن‌ها را که نام و نشان «آیدا» را در خود دارند، آراسته به «پیش‌تازی» و «پیش‌گویی» و رسالتی «پیامبرانه» می‌توان دانست. راز ماندگاری شعر شاعر نیز در این پویندگی و رازگشایی مستمر نهفته است.
«من با انسان در ابدیتی پُرستاره گام می‌زنم…
من با ابدیت بیگانه نیستم…
هیچ کجا، هیچ زمان، فریاد زندگی بی‌جواب نمانده است.
به صداهای دور گوش می‌دهم، از دور به صدای من گوش می‌دهند.
من زنده‌ام
فریاد من بی‌جواب نیست.»(۹)
«در این بن‌بست»، یک مورد نمونه‌وار از سروده‌های ماندگار و پیامبرانه‌ی شاملو
گفت‌وگو پیرامون ماندگاری و ویژگی پیش‌گویانه و پیامبرانه‌ی شعر شاملو را با درنگی در «در این بن‌بست» (سروده‌ی ۳۱ تیرماه ۱۳۵۸، در دفتر ترانه‌های «کوچک غربت») پی می‌گیریم. شعری است که از دید موضوع و محتوی، بسیاری از دیگر شعرهای اجتماعی و دادخواهانه‌ی احمد شاملو را نمایندگی می‌کند. شعر از مهلکه‌ی «روزگار غریب» و کینه‌توزی با عشق و اخلاق و انسانیت یاد می‌کند و از ضربه‌های کشنده‌ای می‌گوید که بر پیکر مهربانی و روشنایی، سرور و شادمانی، مهرورزی و لبخند، و وجدان بیدار و اندیش‌ی نیک فرود می‌آید. «روزگار غریب» همانا بن‌بست جان‌فرسایی را می‌ماند که راه گریزی بر جای نمی‌گذارد. دامگه حادثه‌خیزی است که آدمی را بر آن دارد، تا به پناهگاهی دور از چشم بداندیشان و بدکاران بیاندیشد. این پناهگاه به «پستوی خانه» تعبیر شده است، به خلوتی که با ورود بدان چیزی، وگرچه اندک، از انسانیت، مهرورزی بی‌رنگ و ریا و دیگر ارزش‌های انسانی و اخلاقی را می‌شود از دستبرد بداندیشان و کینه‌توزان مصون داشت.
«دهانت را می‌بویند
مبادا که گفته باشی دوستت می‌دارم.
دلت را می‌بویند
روزگار غریبی است، نازنین
و عشق را
کنار تیرک راه‌بند
تازیانه می‌زنند.
عشق را در پستوی خانه نهان باید کرد
در این بن‌بست گیج و پیچ سرما
آتش را
به سوخت‌بار سرود و شعر
فروزان می‌دارند.
به اندیشیدن خطر مکن.
روزگار غریبی است، نازنین
آن که بر در می‌کوبد شباهنگام
به کشتن چراغ آمده است.
نور را در پستوی خانه نهان باید کرد
آنک قصابانند
بر گذرگاه‌ها مستقر
با کنده و ساطوری خون‌آلود
روزگار غریبی است، نازنین
و تبسم را بر لبها جراحی می‌کنند
و ترانه را بر دهان.
شوق را در پستوی خانه نهان باید کرد
کباب قناری
بر آتش سوسن و یاس
روزگار غریبی است، نازنین
ابلیس پیروز مست
سور عزای ما را بر سفره نشسته است
خدا را در پستوی خانه نهان باید کرد.»(۱۰)
زمینه‌ی کُلی این شعر خوش‌ریخت و خوش‌آهنگ بر پایه‌ی نگرشی عینی و سیاسی و اجتماعی و اندیشه‌ای انسانیت‌محور شکل گرفته است، و در آن تصویرها و ترکیب‌های اغلب حس‌آمیز، که با ضرب‌آهنگ‌های فراخور حال هم‌راهی می‌شوند، (مانند «تازیانه» و «کشتن چراغ»، «ساطور خون‌آلود»، «ابلیس پیروزمست» و «سور عزا» و غیره) به برجستگی درون‌مایه‌ی سیاسی و اجتماعی شعر هرچه بیش‌تر و بهتر می‌افزایند. شعر، با وجود دارا بودن لحن و زبانی قاطع و بی‌پروا و درآمیخته با اندیشه‌ای سرکش و توفنده، برخوردار از لطافت و ظرافتی دل‌نواز در سطوح تصویری و بیانی و موسیقیایی است.
شعر با پیشاهنگی عاطفی و عاشقانه و هم‌زمان هشداردهنده می‌آغازد: «دهانت را می‌بویند/ مبادا که گفته باشی دوستت می‌دارم.» سپس، با پرداختن به کردار جنون‌آمیز و ویران‌گر بزه‌کاران، از تراژدی تازیانه خوردن «عشق» و سوختن «سرود و شعر»، و «کشتن چراغ» و جراحی «تبسم» و «ترانه» و غیره یاد می‌کند. ازین رهگذر، درون‌مایه‌ی سیاسی و اجتماعی شعر در قالب تصاویری که با عواطف و احساسات انسانی ژرف و نرم تناسبی به کمال دارند، نمایش داده می‌شود. وانگهی در هر بند از شعر گزاره‌ی «روزگار غریبی است، نازنین» و یا گزاره «… در پستوی خانه نهان باید کرد» تکرار می‌شود، و این تکرار هر بار حیرت و هشدار و توصیه را در جای جای شعر برمی‌نشاند. تصویرهایی چون «بن‌بست» (نشانه‌ی ناچاری و ناگزیری)، «پستوی خانه» (پناهگاه) و «سرما» (نماد فسردگی و ناپویایی) همگی گویای وجود احساس ناامنی فراگیر و بی‌اعتمادی نسبت به جهان نامهربان پیرامون و اوج گرفتن انگیزه‌ی خلوت‌گزینی و در خود خزیدگی است. همین تصویرها، سرخوردگی و نگرانی فزاینده و نیز غم‌خواری و هم‌دردی شخص شاعر (به مثابه جزیی از یک کُل انسانی و اجتماعی) با دیگران را در گذر «روزگار غریب» تعبیر و ترجمه می‌کنند. باری، «در این بن‌بست» در عین حال که وضعیت نافرخنده‌ی اواخر دهه‌ی پنجاه (زمان سرایش شعر) را زمزمه می‌کند، رو به سوی روزگار بس نافرخنده‌تری می‌دارد که سایه‌ی شوم آن بر زندگانی سیاسی و اجتماعی، انسانی و اخلاقی، و مدنی و فرهنگی ایران امروز بیش از پیش سنگینی می‌کند.
به هر روی، «در این بن‌بست» مورد نمونه‌وار و گویایی از شعرهای پیش‌گویانه یا پیامبرانه‌ی شاملوی نگران و رازگشا است. وانگهی، کُل این شعر را یک تغزل سیاسیـ اجتماعی می‌توان شمرد. تغزلی است روان و خوش‌آوا و دل‌انگیز و هم‌زمان استوار و استادانه که از وجدان و اندیشه‌ای بیدار و متعهد و انسانیت‌محور برآمده است.
گفتنی است که «روزگار غریب» و هراس‌ناکی که شاعر از آن سخن می‌گوید، یادآور آن زمانه‌ای نیز هست که هدایت (در «بوف کور») از آن شکایت دارد؛ زمانه‌ای که جولان‌گاه «رجاله‌ها» و «اراذل» و معرکه‌ی «مرد قصاب» و ساطور خون‌آلوده بوده است. زمانه‌ی هدایت، روزگار شگفتی است که در آن پلیدی و بداندیشی، فرومایگی و رنگ و ریا و تبه‌کاری، و نیز ترس و دلهره، بی‌اعتمادی و احساس ناامنی، و مشغله و دغدغه‌ی مرگ، به جای آرامش وجودی و روحی، امیدورزی و خوش‌بینی، و زندگانی بهنجار و بهزیستی، برنشسته است: «کی می‌داند؟ شاید همین الان یا یک ساعت دیگر یک دسته گزمه‌ی مست برای دستگیر کردنم بیایند… من نمیدانم کجا هستم، و این تکه‌ی آسمان بالای سرم یا این چند وجب زمینی که رویش نشسته‌ام، مال نیشابور یا بلخ و یا بنارس است. در هر صورت، من به هیچ چیز اطمینان ندارم.»(۱۱)
هم در چنین شرایط دشمن‌کیشی است که هدایت از «پستوی اتاق» به مثابه پناهگاهی امن و آرام سخن می‌گوید. جایی است که او در آن نقاشی روی قلم‌دان خویش را، که تجسم بامعنایی از سرگذشت عشق رازورانه‌ی اوست، پنهان می‌کند تا مگر از نگاه نامحرمان و دستبرد «رجاله‌ها» در امان باشد. «نقاشی را با احتیاط هرچه تمام‌تر بردم در قوطی حلبی خودم که جای دخلم بود، گذاشتم و در پستوی اطاقم پنهان کردم…»(۱۲)
پیش‌تر دیدیم که شاملو نیز می‌اندیشد که «عشق» را، همانند «آتش» و «نور» و «شوق» و حتا «خدا»، در «پستوی خانه» می‌باید پنهان داشت. به هر روی، «روزگار غریب» شاملو و «دنیای رجاله‌ها»، «احمق»ها، «چاروادار»ها و «گزمه»های هدایت، وجوه مشابه و مشترکی با یک‌دیگر دارند. گفتنی است که شاملو، سال‌ها پیش از سرایش «در این بن‌بست»، در جایی از منظومه‌ی «رکسانا» (۱۳۲۹) نیز، منظومه‌ی حماسی‌واری که به دیده‌ی ما زیر تاثیر بوف کور هدایت پدید آمده است، سرنوشت گوهر عشق را از زبان رازگشای رکسانا چنین بازگو می‌کند:
«و هرکس آن‌چه را که دوست مى‌دارد در بند مى‌گذارد،
و هر زن مروارید غلطان خود را به زندان صندوق محبوس مى‌دارد…»(۱۳)
«در این بن‌بست»، به لحاظ لحن و زبان قاطع و افشاکننده و محتوای انسانی و سیاسی و اجتماعی خود، با شعر «بر کدام جنازه می‌گرید؟» (در دفتر «در آستانه») هم‌آواز می‌شود، با شعری مرثیه‌وار و اندیشه‌برانگیز که شاملو در ۱۳۷۲ یعنی ۱۴ سال پس از «در این بن‌بست» سروده است. تردیدی نیست که این هم‌آوازی، هم‌گام با انباشتگی و تحمل‌ناپذیری در و رنج آن «مردم بی‌لبخند»ی صورت می‌گیرد که در ماتم‌سرای ایران امروز دیگر بار می‌باید به پا خیزد و با مظاهر جهل و ارتجاع و خودکامگی بستیزد.
«بر کدام جنازه زار می‌زند این ساز؟
بر کدام مرده‌ی پنهان می‌گرید
این ساز بی‌زمان؟
در کدام غار
بر کدام تاریخ می‌موید این سیم و زِه، این پنجه‌ی نادان؟
بگذار برخیزد مردم بی‌لبخند
بگذار برخیزد!…
بر برکه‌ی لاجوردین ماهی و باد چه می‌کند این مدیحه‌گوی تباهی؟
مطرب گورخانه به شهر اندر چه می‌کند
زیر دریچه‌های بی‌گناهی؟
بگذار برخیزد مردم بی‌لبخند
بگذار برخیزد!…»
چندین سروده‌ی دیگر شاملو، که مسلح به لحن و زبانی خروشان و دادخواهانه‌اند، حتا برخی از آن‌ها که سال‌ها پیش از وقایع ۵۷ سروده شده‌اند، آینه‌ی وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران امروزند. همین بس از شعر پُرآوازه‌ی «بر سنگ‌فرش» (۱۳۳۶، در «باغ آینه») یاد کنیم. هرچند از زمان سرایش این شعر نزدیک به ۶۶ سال می‌گذرد، ولی انعطاف‌پذیری و توانایی آن در بیان رُخ‌دادهای جامعه‌ی ایران امروز یک امر مسلم است.
«یاران ناشناخته‌ام
چون اختران سوخته
چندان به خاک تیره فروریختند سرد
که گفتی
دیگر
زمین
همیشه
شبی بی‌ستاره ماند…
از پشت شیشه‌ها به خیابان نظر کنید !
خون را به سنگ‌فرش ببینید.»(۱۴)
شعر «از مرگ» (دی‌ماه ۱۳۴۱) نیز بنا بر دیدگاه استبدادستیز مشابهی سروده شده است. و مناسبت داشتن آن با ایران امروز در خورد اعتنا است.
«هراس من ـ باری ـ همه از مردن در سرزمینی‌ست
که مزد گورکن
از بهای آزادی آدمی
افزون باشد.»(۱۵)
* * *
پانویس:
۱- شاملو، «در این بن‌بست»، ترانه‌های کوچک غربت، در: مجموعه آثار، دفتر یکم (شعر)، بخش ۱ و ۲، زیر نظر نیاز یعقوب‌شاهی، تهران، زمانه، ۱۳۷۸، دفتر یکم، بخش اول، ص ۸۷۱ ـ۸۷۲.
۲- شاملو، «نوروز در زمستان»، در: «حدیث بی‌قراری ماهان»، تهران، انتشارات مازیار، ۱۳۷۹، ص ۱۰–۱۱.
۳- همان، ص ۱۱–۱۲.
۴- برای درنگی بیش‌تر در چگونگی تاثیرگذاری شعر و اندیشه‌ی حافظ در شعر احمد شاملو بنگرید به: شریعت کاشانی، علی، سرود بی‌قراری ـ هستی‌شناسی شعر، اندیشه و بینش احمد شاملو، تهران، نشر نظر، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶، ص ۵۲ به پس.
۵- بنگرید به همان، ص ۳۰ به پس.
۶- بنگرید به شاملو، حافظ شیراز (حافظ به روایت احمد شاملو)، چاپ نخست، تهران، نیل، ۱۳۳۶، چاپ دوم (هم‌راه با پیش‌گفتار)، تهران، مروارید، ۱۳۵۴.
۷- بنگرید به شاملو، «مفاهیم رند و رندی در غزل حافظ»، چاپ تازه‌تر در: مجابی، جواد (به کوشش ـ )، شناخت‌نامه‌ی احمد شاملو، نشر قطره، ۱۳۷۷، ص ۵۸۷ ـ ۵۹۴.
۸- گفت‌وگوی ناصر حریری با شاملو، برگرفته از پاشایی، ع.، «نام همه‌ی شعرهای تو» (زندگی و شعر احمد شاملو)، ۲ جلد، تهران، نشر ثالث، ۱۳۷۸. ج ۲، ص ۱۰۳۹.
۹- شاملو، احمد، «دیگر تنها نیستم»، «هوای تازه»، در: مجموعه آثار، دفتر یکم (شعر)، بخش اول، یادشده، ص ۲۳۹- ۲۴۰.
۱۰- شاملو، «در این بن‌بست»، «ترانه‌های کوچک غربت»، همان، ص ۸۷۱ـ۸۷۲.
۱۱- هدایت، صادق، «بوف کور»، ص ۴۶ و ۴۸.
۱۲- هدایت، همان، ص ۳۱.
۱۳- شاملو، «رکسانا»، «هوای تازه»، مجموعه آثار، دفتر یکم، یادشده، ص ۲۸۴.
۱۴- شاملو، « بر سنگ‌فرش»، «باغ آینه»، همان، دفتر یکم، ص ۳۵۱ـ۳۵۲. گفتنی است که «سنگ‌فرش» شاملو با یک شعر سیاسی از هوشنگ ابتهاج، با عنوان «بر سواد سنگ‌فرش راه» (سروده‌ی اسفند ۱۳۳۱، در دفتر «شبگیر»)، در افشای استبداد و سرکوب‌گری هم‌سو و هم‌نوا است. ابتهاج در این شعر (که از استبداد سال‌های ۱۳۳۰ و پساز آن دم می‌زند) هم‌چون شاملوی برآشفته در «سنگ‌فرش» از فریاد «خشم سرکش» و «خروش خلق» سخن می‌گوید. و نیز از «جلاد» و «خون شهیدان» و «سنگ‌فرش» خون‌آلوده. تنها تفاوتی که میان این دو شعر به چشم میخورد، این است که شعر شاملو ویژگی رواییـ گزارشی دارد، خطاب شاعر هم با مردم «کوچه» است، حال آن که روی سخن ابتهاج یک‌راست با «جلاد» زمانه است:… «می‌کشم فریاد/ ای جلاد! ننگت باد!/… می‌درخشد زیر برق چکمه‌های تو/ لکه‌های خون دامن‌گیر/… و به جا مانده‌ست از خون شهیدان/ بر سواد سنگ‌فرش راه/ نقش یک فریاد.» (ابتهاج، امیرهوشنگ (ه. ا. سایه)، «بر سواد سنگ‌فرش راه»، دفتر «شبگیر»، تهران، ۱۳۳۲، چاپ سوم، تهران، توس، ۱۳۷۰.)
۱۵- شاملو، «از مرگ…»، «آیدا در آینه»، در: مجموعه آثار، دفتر یکم (شعر)، یادشده، ص ۴۸۳.
نشریه‌ی ادبی «بانگ»